به گزارش روابط عمومی مؤسسه پژوهشی فرهنگ دیپلماسی و گفتگو، جواد شعرباف، عضو گروه مطالعات غرب آسیا در دانشکده مطالعات جهان در یادداشتی نوشت: از دیپلماسی غالباً به‌عنوان علم و هنر انجام مذاکرات و برقراری روابط بین‌الملل ازطریق مداخله دیپلمات‌های حرفه‌ای یاد می‌شود. این مهارت در راه تبدیل اهداف بلندمدت یک کشور از قوه به فعل صورت می‌گیرد. به‌عبارت‌بهتر و دقیق‌تر، دیپلماسی راه عملی دستیابی اهداف ازطریق گفتگو، تعامل، مذاکره و داد و ستد است. دیپلماسی در حقیقت راه بسیار کم‌هزینه، معقول، منطقی و مبتنی‌بر تعامل در معنای وسیع آن، با هدف حفظ و گسترش هویت، پرستیژ و اعتبار یک ملت و کمک به تحقق اهداف موردنظر ازطریق بهترین و مناسب‌ترین روش‌ها است.

چیستی دیپلماسی سلامت

حوزه سلامت و بهداشت، یکی از مهمترین موضوعاتی است که برای نسل جدید پس از جنگ، نقش و اهمیت ویژه‌ای یافته است. بازتعریف نقش انسان و محوریت یافتن حیات او بر روی کره زمین و ضرورت اهتمام به نیازمندی‌های جسمی و روحی او با هدف طولانی کردن حیات و زیست او در جهان، محور فعالیت‌های بسیاری از نهادها و سازمان‌های بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم شده است. در‌همین‌راستا، تلفیق حوزه دیپلماسی با بخش سلامت، به تولید مفهوم علمی جدید و میان‌رشته‌ای به نام دیپلماسی سلامت منجر شده است که باب نوینی در تعاملات سیاسی میان کشورها گشوده است. اگرچه براساس تعاریف رسمی، دیپلماسی سلامت، برای مقابله با بیماری‌هایی که از مرزهای بین‌المللی به‌سرعت فراتر رفته و رشد اقتصادی و توسعه کشورها را به‌خطر می‌اندازد اطلاق می‌شود، اما دامنه رو به گسترش این مفهوم، به‌خصوص در قرن جدید، تعریف متفاوت‌تری را می‌طلبد.

براساس تعاریف جدید، دیپلماسی سلامت به کاربست امر مذاکره، گفتگو و تعامل فراملی با هدف افزایش سلامت و بهداشت جامعه جهانی در سطح کلان و ارتقای سلامت و امنیت بهداشتی آحاد افراد در کشورها گفته می‌شود. بر‌این‌مبنا، دیپلماسی به بستری مناسب، آماده و مهیا برای میزبانی مهمترین نیاز بشر تبدیل می‌شود. درحقیقت، از تلفیق این دو مفهوم، درعمل تکریم انسان و سلامت اوست که مورد توجه واقع می‌شود. دیپلماسی سلامت درواقع، شناخت سازوکارهای حاکم بر حوزه سلامت ازمنظر سیاسی و تلاش برای به‌حداکثر رساندن منافع ملی و مصالح شهروندان با تکیه و توجه به مفهوم سلامت و تلاش در راستای توسعه آن درمیان واحدهای سیاسی است.

گسترش استفاده از قدرت سخت یا قدرت نظامی برای تحت‌تأثیر قراردادن رفتار و علایق طرف‌های سیاسی در راستای رسیدن به اهداف دیپلماتیک به‌سرعت درحال دگرگونی است و جای خود را به کاربست مذاکره و گفتگو در حوزه‌های مختلف موردنیاز جامعه بشری داده است. حوزه سلامت و اهتمام به آن، در زمره همین عرصه‌های نوین احترام به انسان و لزوم توجه به آحاد بشر در همه جوامع، حفظ سلامت او و کاهش بیماری‌هاست. ازجمله سازوکارهای بین‌المللی دولت‌ها برای مقابله با بیماری‌ها، برگزاری گردهمایی‌های بین‌المللی و تشکیل سازمان‌های بین‌المللی پاسخگو به تهدیدهای سلامت جهانی است.

بسیاری از چالش‌های موجود در سلامت جهانی باعث ایجاد تقاضا برای اتخاذ سیاست‌های مناسب‌تر و هماهنگی دیپلماتیک در سطح جهانی تحت عنوان «دیپلماسی جهانی سلامت» شده و سلامت جهانی را به یکی از اجزای اصلی سیاسـت خارجی و قدرت نرم تبدیل کرده است. برنامه‌ها و سیاست‌های مرتبط با سلامتِ برخی کشورها، موفق به افزایش شهرت سیاسی یا بهبود روابط بین دولت‌ها و ارسال پزشک و احداث بیمارستان و مراکز ارائه‌دهنده خدمت در راستای کسب پرستیژ یا انجام مسئولیت‌های اجتماعی در سطح بین‌المللی به‌ویژه در مواقع بحرانی شده‌ است. با‌توجه‌به اهمیت مقوله سلامت در توسعه پایدار، لازم است دیپلماسی سلامت به یکی از ابزارهای اصلی سیاست خارجی کشورها تبدیل شود و دولت‌ها برای رسیدن به اهداف عالی سلامت‌محور خود، دیپلماسی سلامت را بیش‌ازپیش مورد توجه قرار دهند.

اهمیت و جایگاه دیپلماسی سلامت در کشور

یکی از مهمترین موضوعاتی که در دو دهه اخیر مورد توجه قرار گرفت، جایگاه نظام سلامت ایران درمیان کشورهای خاورمیانه است. درمقایسه‌با عموم کشورهای منطقه و خارج از آن، نظام سلامت کشور از موقعیت ممتاز و برجسته‌ای برخوردار است و همین موقعیت مطلوب، زمینه را برای قرار گرفتن ایران درمیان مهمترین کشورهای مقصد سلامت در منطقه قرار داده است. این موضوع فواید بسیاری را در بردارد. برتری قابل‌توجه وضعیت بهداشت و سلامت در ایران و زیرساخت‌ها و نظام سلامت قوی و با پشتوانه و دارای قدمت این کشور را به یکی از مقاصد معتبر، در دسترس، ارزان و قابل اعتماد سلامت تبدیل کرده است. این ویژگی به ابزاری پُر قدرت در خدمت منافع و اهداف دیپلماسی عمومی کشور در آمده و بخوبی می‌تواند نقش و جایگاه منطقه‌ای و برتر ایران در میان کشورهای منطقه را دوام و قوام بخشد. دیپلماسی عمومی مبتنی بر سلامت و به عبارت بهتر و دقیق تر کاربست دیپلماسی سلامت‌محور فواید عدیده‌ای برای کشور دارد که به برخی از آنها به اختصار اشاره می‌شود:

– گسترده شدن حوزه تعاملات ملی و بین‌المللی ایران از مسیرهای سلامت‌‌محور ایجاد پیوندهای مختلف میان نهادها و اقشار مرتبط با حوزه سلامت با دیگران و بسط تعاملات فراملی؛

– افزایش توان و اقتدار ملی با تکیه‌بر دیپلماسی عمومی و مقابله‌با تحریم با هدف منزوی کردن ایران از جامعه جهانی؛

– ارزآوری مناسب، معتبر، مستمر، پایدار و پرقدرت برای کشور؛

– ایجاد اشتغال و کارآفرینی برای فعالان حوزه سلامت در هر دو بخش دولتی و خصوصی؛

– افزایش توسعه کسب‌وکارهای مرتبط با حوزه سلامت در بخش‌های حاشیه‌ای؛

– افزایش اعتبار و پرستیژ علمی و سیاسی و کمک به ارتقا و بهینه‌سازی سیاست‌های سلامت‌محور.

در قانون برنامه چهارم توسعه ذکر شده است وزارت بهداشت موظف است تا پایان برنامه، ۳۰ درصد از نیازهای ارزی خود را ازطریق صادرات خدمات و تولیدات این بخش تأمین کند. ایران در شرایط کنونی با تکیه‌بر نیروی انسانی متخصص و کارآمد و امکانات و ظرفیت‌های بهداشتی و درمانی که دارد بخوبی می‌تواند به توسعه گردشگری سلامت بپردازد. توجه به این مقوله می‌تواند علاوه‌بر تقویت دیپلماسی عمومی کشور، رونق اقتصادی در برخی شهرها و حتی پیشرفت صنعت پزشکی کشور، تأثیر به‌سزایی داشته باشد. با تقویت و توسعه زیرساخت‌های لازم در کشور می‌توان در برقراری ارتباط با خارج از مرزها در حوزه سلامت موفق بود و از رقبای خود در امر گردشگری درمانی ازجمله هند، سنگاپور، دبی و اردن پیشی گرفت. برقراری پیوندهای مؤثر در این حوزه‌ها به آمیزه‌ای از مهارت‌های دیپلماتیک و تخصص‌های بهداشتی و درمانی نیاز دارد و دیپلماسی سلامت متضمن این پیوند و دوام و قوام آن در عرصه بین‌الملل است.

کشور ایران، در منطقه‌ پرتنش خاورمیانه قرار گرفته و با چالش‌ها و مسائل زیادی، به‌ویژه مسائل زیست‌محیطی (‌پدیده ریزگردها، خشکسالی)، مسائل اقتصادی و تحریم‌ها و جنگ‌های متعدد منطقه‌ای و بیماری‌های همه‌گیر مواجه است. دیپلماسی سلامت فراملی، با تمرکز بر همکاری‌های مشترک منطقه‌ای و بین‌المللی، راهکارهایی برای مواجهه با این چالش‌های ارائه می‌دهد. دیپلماسی سلامت به بهبود روابط دیپلماتیک کشورها در سطح کلان نیز کمک می‌کند. امروزه مسئولیت دیپلمات‌ها دوچندان شده است. ازطرفی باید برای ارتقا منافع کشور خود درتلاش باشند و ازطرفی‌دیگر، باید از منافع جهانی حمایت کنند. در سطح ملی دولت ها موظفند به دلایل زیر از این روند حمایت کنند:

– نقش بی‌بدیل دولت‌ها در تأمین سلامت و امنیت بهداشتی شهروندان؛

– تقویت و توسعه همکاری‌های سلامت‌محور فیمابین با سایر دولت‌ها؛

– هم‌اندیشی و تعامل با نهادهای مرتبط برای بالابردن سطح بهداشت جوامع؛

– پرهیز از سیاسی کردن موضوع سلامت شهروندان در سطح جهان؛

– تلاش درجهت بسط و توسعه تعاملات فروملی در حوزه سلامت؛

– کمک به رشد و توسعه صنعت گردشگری سلامت؛

– بهینه و روان‌سازی فعالیت‌های مدنی در تقویت و توسعه سلامت؛

– استفاده از تجارب دیگر کشورها و بهره‌مندی از داد و ستدهای تخصصی در حوزه سلامت و بهداشت.

پیوندهای عمیق میان سلامت و سیاست خارجی به اقبال و استقبال هر دو طرف بستگی تام و تمامی دارد و این آمادگی در هر دو سوی این معادله وجود دارد. با گسترش تقاضا در زمینه نیازهای دیپلماسی سلامت جهانی، گسترش مشارکت سازمان‌های غیردولتی در برنامه‌های بین‌المللی بهداشت، جهانی‌سازی علوم و تحقیقات دارویی، تخصص فنی، دانش حقوقی و مهارت‌های دیپلماتیک، شرکت در دوره‌های دیپلماسی سلامت را پررنگ‌تر کرده است. برقراری همکاری‌های علمی، آموزشی، پژوهشی و عملیاتی میان دانشگاه‌ها و وزارت‌خانه‌های مربوطه جهت بالابردن مهارت علوم و فنون مذاکره دو طرفه‌ بازیگران دولتی و غیردولتی درخصوص مسائل مرتبط با سلامت و سیاست خارجی نیز در پیشبرد اهداف کشور در این زمینه مؤثر خواهد بود. برقراری معاهدات و موافقت‌نامه‌های دوطرفه و چندگانه میان دولت، سازمان‌ها، نهادها با دانشگاه‌ها و برقراری تعامل و مذاکره میان آن‌ها نیز در توسعه کشور نقش به‌سزایی خواهد داشت. دانشگاه‌ها در راستای مسئولیت‌های اجتماعی‌شان و نیز بین‌المللی کردن فعالیت‌های آموزش پایه، در‌این‌زمینه می‌توانند به محور جذب و آموزش فعالان حوزه سلامت تبدیل شوند. به‌طبع، طی این مسیر با کمک و مشارکت وزارت امور خارجه و سایر نهادهای دولتی صورت خواهد گرفت و بر دامنه و عمق آموزش‌های مهارتی و عملی خواهد افزود و اعتبار مضاعفی را برای مجریان و شرکت‌کنندگان فراهم خواهد آورد.

دیپلماسی سلامت در شرایط کرونا و پساکرونا

امروزه، دیپلماسی جهانی سلامت از جایگاه والاتری نسبت به سایر ابعاد دیپلماسی برخوردار شده و مذاکره‌کنندگان آن باید به‌گونه‌ای تخصصی برای عملی کردن آن، مهیا و آماده شوند. برخی از کشورها با درک اهمیت و پیچیدگی رایزنی‌های جهانی، یک وابسته بهداشتی تمام‌وقت به کارمندان دیپلماتیک خود اضافه کرده‌اند. برخی از دیگر کشورها نیز رویه متفاوتی در پیش گرفته و دیپلمات‌هایی به کارمندان بخش‌های بهداشت بین‌الملل اضافه کرده‌اند. نتیجه هر دو وضعیت ارتقای وضعیت داخلی بهداشت در تعامل با جامعه جهانی با هدف پیشبرد اهداف سلامت‌محور در سطح جهان شده است.

چالش مشترک آن‌ها هدایت یک سیستم پیچیده است که در آن مسائل سیاست داخلی و خارجی و خطوط قدرت را درهم می‌آمیزد و درصورت نیاز به اخذ تصمیم‌های سریع در شرایط وقوع حوادث غیرمترقبه و وضعیت‌های بحرانی، آمادگی انجام مذاکرات ماهرانه در برابر شیوع بیماری، تهدیدهای امنیتی یا سایر موارد مرتبط با سلامت جوامع محدود یا گسترده انسانی را دارد. شناخت سازِکارهای حاکم‌بر مجامع بین‌المللی حوزه سلامت، آشنایی با جریان‌ها و روندهای حاکم‌بر نظام سلامت سایر کشورها، بهره‌گیری از تجارب موفق آنان در توسعه بهداشت و سلامت، بهره‌گیری از فنون مذاکره و تسلط بر شیوه‌های گفتگوی سلامت‌محور، در توسعه تعاملات بین‌المللی و با هدف تأمین منافع جامعه بشری و دفاع از مرزهای سلامت و بهداشت کشور، زمینه را برای پرورش و شکوفایی این نوع از دیپلماسی در کشور را فراهم می‌آورد.

دیپلماسی سلامت درحقیقت به یک راهبرد اساسی در دفاع از انسان بدون توجه به مرزها و مرزبندی‌های مرسوم زبانی، نژادی، قومی، دینی و همه متعلقات و مقیدات جامعه بشری تبدیل شده است. یک دیپلماتِ سلامت نقش مهمی در تأمین سلامت شهروندان کشور و بهبود روابط خارجی دارد. وضعیت همه‌گیری بیماری کرونا طی سال گذشته نشان داد که بی‌توجهی به این موضوع تا چه اندازه می‌تواند بر افزایش مرگ‌ومیر انسان‌ها بیفزاید. از‌سوی‌دیگر، فعال شدن دیپلماسی سلامت و تبادل‌نظر و اطلاعات تخصصی، داد‌و‌ستد فرمول‌ها و پتنت‌های دارویی، گشودن باب مذاکرات سلامت‌محور دیپلمات‌ها، تبادل اطلاعات بیماران و همکاری‌های علمی در حوزه تولید واکسن، درعمل نشان داد که این پروژه، تا چه حد مؤثر و نقش‌آفرین بوده است. تجربه سال گذشته نشان داد توانایی مدیریت بحران سلامت در فضای بین‌المللی، تا چه حد می‌تواند متأثر از نقش‌آفرینی امتزاج یافته دو حوزه بهداشت و دیپلماسی باشد. تجربه درعمل به ما آموخت که میزان موفقیت در ایفای این نقشِ مهم، نیازمندِ داشتن مهارت متناسب با دیپلماسی امروز جهان است. ضرورت برگزاری دوره مهارت دیپلماسی سلامت برای نه‌فقط دیپلمات‌های دولتی، بلکه برای سایر بازیگران بخش خصوصی و کارشناسان و نقش‌آفرینان عرصه سلامت مفید خواهد بود. به دلایل ذیل می‌توان برگزاری دوره‌های تخصصی عالی دیپلماسی سلامت را ضروری دانست:

– مفهوم دیپلماسی سلامت، موضوعی میان رشته‌ای و ترکیبی‌از مهارت‌های دیپلماسی و فن مذاکره و تعامل با دانش و تخصص در حوزه سلامت است؛

– ضرورت توسعه بخشیدن به فعالیت‌های بین‌المللی بخش خصوصی در حوزه سلامت و کمک به ارتقای وضعیت اقتصاد سلامت کشور در تعامل با همسایگان و دیگران؛

– آشنا کردن فعالان این حوزه با روندها و جریان‌های حاکم و سازوکارهای مسلط فکری و نظری در حوزه سلامت بین‌الملل؛

– فراهم کردن بسترهای لازم برای برقراری ارتباط هدفمند با همتایان فعال در حوزه سلامت و استفاده از تجارب عملی آنان به‌منظور بهبود وضعیت سلامت در کشور؛

– معرفی سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی و آشنایی با سازِکارهای حاکم‌بر آن و تقویت بنیه کارشناسی برای حضور در این مجامع؛

– شناخت لوازم و الزامات شرکت در مجامع جهانی و منطقه‌ای سلامت‌محور با هدف دفاع از منافع ملی؛

– آشنایی با فن مذاکره و اصول قراردادنویسی و تعاملات تجاری در حوزه سلامت.

مسئولیت اجتماعی دانشگاه در توسعه و ترویج دیپلماسی سلامت

با‌ توجه‌ به جایگاه راهبردی دیپلماسی سلامت در مقطع کنونی، ایجاد دوره‌های آموزشی در دانشکده‌‎های فعال در حوزه دیپلماسی و روابط خارجی و همکاری وزارت بهداشت و وزارت امور خارجه برای پیشبرد اهداف آموزشی ضروری است. ایران امروز نیازمند برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه مسائل بهداشتی برای بالا بردن مهارت‌های دیپلماسی و پرورش دیپلمات‌های متخصص در دانشگاه‌ها است تا بیشترین منافع را از ظرفیت شکل‌گیری روابط دیپلماتیک در حوزه سلامت به‌دست‌ ‌آورد. دانشگاه‌ها می‌توانند در راستای عمل به وظایف آموزشی و انجام مسئولیت‌های اجتماعی و ایفای نقش اصلی در بین‌المللی کردن هر چه بیشتر دانشگاه، در‌این‌زمینه گام‌های بلندی بردارند. برگزاری دوره‌های عالی آموزشی دیپلماسی و با هدف توسعه و ترویج مفهوم دیپلماسی و کاربردی کردن این مفهوم در حوزه‌های مختلف بین‌المللی می‌کوشد در ترویج تعاملات مدنی و همکاری‌های دولتی-غیردولتی نقش مؤثری ایفا کند. برگزاری دوره‌های دیپلماسی نخستین گام بلند در این حوزه خواهد بود و می‌توان آن را به‌عنوان پلی ارتباطی میان دو حوزه نظر و عمل و تلفیقی از تجربه عینی حوزه سلامت و نظام فکری دانشگاهی در راستای توسعه تعاملات بین‌المللی دانشگاهی تلقی کرد.