شبیر احمد احدی، تحلیلگر مسائل افغانستان و امور بین‌الملل- بعد از سقوط کابل، گروه طالبان بر این باور بودند که نظارت بر رسانه‌های داخلی ازآن‌جهت که می‌توانند جایگاه طالبان را در دیدگاه جهانیان خوب یا بد جلوه دهند، یکی از مسائل بسیار مهم در دستورِکار آن‌ها است. به‌همین‌خاطر، این گروه بلافاصله پس‌از به‌قدرت رسیدن در افغانستان، محدود کردن رسانه‌ها را در اولویت سیاست‌های خود قرار دادند. بررسی وضعیت کنونی و ادامه محدودیت رسانه‌ها پس از به‌قدرت رسیدن اسلام‌گرایان طالبان در افغانستان ممکن است پیشران‌هایی از بحرانی اجتماعی باشد.

هرچند طالبان به کشورهای جهان وعده داده بود که رسانه‌ها می‌توانند با حفظ پایبندی به ارزش‌های اسلامی فعالیت کنند، اما مقررات جدید، آزادی رسانه‌ها را در کشور به‌صورت کامل محدود کرده است و خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای از ترس این‌که بازداشت نشوند، به خودسانسوری روی آورده‌اند. هرگونه گزارش انتقادی توسط خبرنگاران درمورد نظام طالبان به‌شدت سرکوب می‌شود. گزارش‌ها درمورد بازداشت روزنامه‌نگاران، توقیف تجهیزات آن‌ها و حتی شکنجه یا ضرب‌و‌شتم افراد درحال افزایش است. فدراسیون روزنامه‌نگاران با اعلام این موضوع می‌گوید: «قدرت‌گیری طالبان در افغانستان بر فعالیت بیش از ۷ هزار کارمند رسانه تأثیر گذاشته است. بسیاری از این افراد از ادامه کار خودداری کرده، مخفی شده‌ و بر جان خود و خانواده‌هایشان بیم دارند».

امارت اسلامی طالبان به‌تازگی برای رسانه‌ها آیین‌نامه‌ای وضع کرده است که می‌توان آن را سیاست نشریاتی دولت طالبان خواند. در این آیین‌نامه گفته شده است که رسانه‌ها نباید مطالبی را منتشر کنند که غیراسلامی باشد، به ارزش‌های ملی توهین یا مسائلی را پخش کنند که توسط مقامات طالبان تأیید نشده باشد.

این آیین‌نامه که بلال کریمی آن را یک «رهنمون کوچک» خوانده است، در ذات خود به گفته خبرنگاران افغانستانی ابزاری است که فعالیت‌های رسانه‌ای را با چالش مواجه کرده است؛ چون به گفته این خبرنگار بسیاری از مطالب و گزارش‌ها را به‌سادگی می‌شود ضددینی، ضدمیهنی و یا مغایر با موارد مورد تأیید مقامات طالبان تعبیر کرد.

براساس نسخه‌ای از این آیین‌نامه که به‌دست دیده‌بان حقوق‌بشر رسیده است، تمام رسانه‌ها از چاپ یا پخش گزارش‌هایی که مغایر با اسلام و توهین به شخصیت‌های ملی یا تحریف محتوای خبری باشند ممنوع شده‌اند. خبرنگاران و روزنامه‌نگاران موظفند مجوز مطالبی را که به‌انتشار می‌رسانند بگیرند، به‌این‌معنا که انتشار مطالب باید توسط مقامات طالبان تأیید شود تا «از نگرانی مردم و افکار منفی» جلوگیری شود. به‌همین‌منظور، طالبان یک نهاد نظارتی را موظف به سرپرستی بر پخش و چاپ رسانه‌ها کرده است تا قبل از نشر هرگونه خبر در رسانه‌ها، مطالب ارزیابی و سانسور شوند. این برخورد طالبان با رسانه‌ها یعنی محدودیت آزادی بیان یا آزادی رسانه‌ها که موجب عدم شار به‌هنگام و صحیح اطلاعات و ایده‌ها در جامعه خواهد شد.

در کشور افغانستان درحال‌حاضر، نظامیان طالبان خبرنگاران را خودسرانه بازداشت می‌کنند و آنان را مجبور می‌سازند تا اخباری را منتشر کنند که توسط نهاد نظارتی طالبان تأیید شده است. بعد از به‌قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، بیش‌از ۱۰۰ رسانه غیرفعال شده است و اکثر خبرنگاران و گزارشگران مجرب ناگزیر به ترک کشور شده‌اند که این امر باعث توقف نشر رسانه‌ها و عدم دسترسی مردم به اطلاعات شده است. موضوع دیگر این است که بعد از تسلط طالبان بر کابل، تاجران و سرمایه‌گذاران دیگر «اعلانات تجاری» (تبلیغات) در رسانه‌ها منتشر نمی‌کنند که این امر موجب مشکلات گسترده مالی برای رسانه‌ها و حتی بسته شدن رسانه‌ها شده است. خبرنگاران نیز با مشکلات جدی اقتصادی مواجه هستند و به خیل کارگرانی پیوسته‌اند هر روز درکنار جاده‌ها برای انجام کارهای شاق می‌ایستند یا دست‌فروشی می‌کنند.

از‌سوی‌دیگر، دستور‌العمل جدید حکومت طالبان در قبال رسانه‌ها با واکنش‌های زیادی در شبکه‌های اجتماعی روبه‌رو شده است. ممنوعیت نشر برنامه‌های طنز و کمدی که از آن‌ها به «تحقیر افراد» تعبیر شده است و نمایش فیلم‌های داخلی و خارجی که گفته شده مخالف شریعت اسلامی و روحیه فرهنگی افغانستان است و همچنین محدودیت کار برای بانوان در رسانه و اجباری شدن حجاب اسلامی بخشی از این دستورها هستند. این درحالی است که بلال کریمی، معاون سخنگوی طالبان گفته است که این دستورها فقط جنبه سفارشی دارند و لزومی برای عملی شدن آن‌ها وجود ندارد، اما اکثر مسئولانِ‌ رسانه‌ای هراس دارند و در پشت این مسئله، بیشتر یک ذهنیت سانسورگرایانه می‌بینند تا یک دستورالعمل اخلاقی.

لازم به یادآوری است که راه‌اندازی شبکه‌های رادیویی، تلویزیونی، روزنامه‌ها و رسانه‌های آنلاین یکی از دستاوردهای دو دهه گذشته افغانستان به‌حساب می‌آید، اما تنها در یک ماه گذشته فعالیت ده‌ها رسانه به‌دلایل گوناگون به‌ویژه کمبود بودجه متوقف شده است. ازاین‌رو، می‌توان گفت در شرایط کنونی باید برای حفظ رسانه‌ها راهکار مناسبی سنجید تا از فروپاشی جامعه رسانه‌ای افغانستان جلوگیری شود و دستاوردهای گذشته رسانه‌ها در افغانستان هدر نرود. مشکلات مالی، چالش‌های امنیتی، خودسانسوری، محدودیت دسترسی به اطلاعات، نبود حضور و سهم زنان در رسانه و نظایر آن می‌تواند یکی از چالش‌های طالبان در روابط با کشورهای جهان باشد.

سرانجام می‌توان گفت که اگر این روند محدودسازی رسانه‌‌ای و نظارت سخت‌گیرانه طالبان در افغانستان ادامه یابد، نظام امارت اسلامی طالبان به‌زودی توسط کشورهای جهان تحریم، محکوم به نقض حقوق‌بشر و آزادی بیان شده و با بحران اجتماعی روبه‌رو خواهیم شد. مشکلات اقتصادی رسانه‌ها، خروج خبرنگاران مجرب از کشور و بازداشت خودسرانه خبرنگاران توسط طالبان برای جامعه جهانی به‌شدت باعث بروز نگرانی است.

تحلیل‌گران محترم یادداشت‌های خود را می‌توانند به آدرس ایمیل فرهنگ دیپلماسی (info@farhangdiplomacy.com) ارسال کنند.