پیتر موایی/ دکتر شهرام پیرانی- از زمان استقلال کشورهای آفریقایی در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، وقوع کودتاهای نظامی در قاره سیاه به امری عادی تبدیل شده، اما اکنون نگرانی‌ها درقبال تعدد وقوع آن‌ها افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۱، سودان شاهد وقوع دو کودتا بود: مورد نخست که در ماه سپتامبر رخ داد و نافرجام بود؛ و مورد دوم که در ماه اکتبر به‌وقوع پیوست و طی آن ژنرال عبدالفتاح البرهان، رهبر کودتاچیان، نیروهای نظامی شهری و دولت انتقالی را منحل کرد.
در سپتامبر ۲۰۲۱، ارتش گینه، «آلفا کند» رئیس‌جمهور این کشور را از قدرت برکنار و دستگیر کرد. در کشور همسایۀ گینه، کشور مالی، طی کمتر از یک سال دو کودتای نظامی مشابه انجام شد که مورد آخر در ماه مه رخ داد. در نیجریه نیز فقط چند روز قبل از شروع به کار رئیس‌جمهور جدید، نیروهای امنیتی کشور خبر از کشف و خنثی کردن یک کودتای نظامی قریب‌الوقوع دادند. حال این سؤال مطرح است که چرا کودتاهای نظامی در این قاره بیش از دیگر نقاط جهان رخ می‌دهد؟

•  کودتا چیست؟
  کودتا سرنگونی ناگهانی و خشن دولت یا حکومت وقت توسط گروهی کوچک است. پیش‌نیاز اصلی یک کودتا، در اختیار داشتن کنترل تمام یا بخشی از نیروهای مسلح است. برخلاف انقلاب که معمولاً توسط عده زیادی از مردم برای تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به‌وقوع می‌پیوندد، کودتا تغییر در قدرت از بالا است که صرفاً به جابه‌جایی شخصیت‌های سیاسی حاکم می‌انجامد.

دو محقق آمریکایی، جاناتان پاول و کلایتون تین، در پژوهشی نشان دادند که از دهه ۱۹۵۰ به بعد، بیش از ۲۰۰ کودتای نظامی در آفریقا رخ داده است که بیش از نیمی از این کودتاها موفقیت‌آمیز محسوب می‌شود.
کشور بورکینافاسو در غرب آفریقا، با هفت کودتای موفق و تنها یک مورد کودتای نافرجام، شاهد بیشترین کودتاهای موفقیت‌آمیز در قاره آفریقا بوده است. در سال ۲۰۱۷، وقوع یک کودتای نظامی در زیمباوه، به دوران زمامداری ۳۷ ساله «رابرت موگابه» در این کشور پایان داد. در این حادثه یکی از رهبران کودتا «ماج گین سیبوسیسو» در همان زمان در گفتگو با یک شبکه تلویزیونی منکر وقوع کودتای نظامی در این کشور شد.
در آوریل ۲۰۲۱، پس از کشته شدن ادریس دبی، رئیس‌جمهور چاد، ارتش این کشور پسر او را به‌عنوان رئیس‌جمهور موقت این کشور و مسول هماهنگی شورای نظامی انتقالی برگزید. مخالفان او این کار را «کودتای سلسله موروثی» نامیدند. به باور جاناتان پاول: «رهبران کودتا برای آن‌که مشروعیت اقداماتشان زیر سؤال نرود، از اطلاق واژه کودتا به این اقدام خودداری کردند».

مقایسه‌ای با گذشته

میانگین شمار کودتاهای نظامی در آفریقا به‌طور متوسط وقوع ۴ کودتا در سال، در بین سال‌های ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۰ بوده است. در دو دهه اول قرن بیست‌ویکم تا سال ۲۰۱۹، این آمار به دو کودتا در سال کاهش یافته است. به عقیده جاناتان پاول، این آمار نشان از وجود بی‌ثباتی در کشورهای آفریقایی در سال‌های پس از استقلال دارد. «وجود شرایطی ازقبیل وجود فقر فزاینده و عملکرد ناموفق اقتصادی دولت‌ها، باعث شده است کشورهای آفریقایی مستعد وقوع کودتاهای نظامی باشند. هنگامی که دریک کشور کودتا رخ می دهد، این امر منادی وقوع کودتاهایی دیگر در آینده است».

قبل از وقوع کودتای اخیر در سودان، سه کودتای موفق در چاد، مالی، گینه و دو کودتای نافرجام در نیجریه و سودان رخ داده بود.
در سپتامبر ۲۰۲۱، آنتونیو گوترش، دبیرکل وقت سازمان ملل، نگرانی خود را از احتمال افزایش کودتاهای نظامی اظهار داشت و انتقاد خود را از فقدان هماهنگی در میان اعضای جامعه بین‌المللی برای پاسخ قاطع به کودتاها در جهان اعلام کرد. به باور او، «وجود اختلافات ژئوپولیتیکی در اقصی نقاط جهان مانع اقدامات هماهنگ بین‌المللی در این زمینه شده است».
«اندوبویسی کریستین آنی»، استاد دانشگاه کوازولو ناتال در این زمینه تصریح کرده است: «خیزش عمومی علیه دیکتاتوری‌های دیرپا، زمینه‌ مساعدی را برای بازگشت کودتاهای نظامی در آفریقا فراهم می‌کند. اگرچه این جنبش‌ها دارای مشروعیت عمومی و مردمی هستند، اما میزان موفقیت آن‌ها به تصمیمات ارتش بستگی دارد».

وقوع کودتاهای نظامی در کدام کشورها بیشتر بوده است؟

از بین کشورهای آفریقایی، سودان با داشتن ۵ کودتای موفق ( از۱۷ کودتا)، شاهد وقوع بیشترین کودتا درمیان کشورهای آفریقایی بوده است. در سال ۲۰۱۹، عمر البشیر، رئیس‌جمهور سودان، پس از سال‌ها حکمرانی در پی ماه‌ها تظاهرات مردمی از قدرت کنار گذاشته شد. عمر البشیر خود با کودتایی نظامی در سال ۱۹۸۹ برسرکار آمد. کشور نیجریه نیز شاهد ۸ کودتای نظامی در سال‌های پس از استقلال ( از ژانویه ۱۹۶۶تا سال ۱۹۹۳) بود.
در تاریخ کشور بروندی ۱۱ کودتای نظامی رخ داده است. اختلاف بین قبائل «هوتو» و «توتسی» دلیل اصلی اکثر کودتاهای نظامی در این کشور معرفی می‌شود.
سییرا لئون تجربه وقوع ۳ کودتای موفق در سال‌های ۱۹۶۷، ۱۹۶۸ و ۱۹۷۱ را داشته و ۵ کودتای ناموفق را از سر گذرانده است. سهم کشور غنا از کودتاهای نظامی ۸ کودتا طی دو دهه بود که نخستین مورد آن‌ها در سال ۱۹۶۶ رخ داد و منجر به ‌برکناری «قوام نکرومه» از قدرت شد. در سالیان بعد نیز یک مورد کودتای ناموفق توسط افسران بلندپایه ارتش در این کشور به‌وقوع پیوست.
در سال ۲۰۱۷، ۱۱ مورد کودتای نظامی در جهان رخ داد که به جز یک مورد (کودتای میانمار)، بقیه در قاره آفریقا رخ داد. به‌طور کلی، باید گفت وقوع کودتاهای نظامی در آفریقا در سال‌های گذشته بیش از سایر نقاط جهان بوده است. با‌این‌حال، از سال ۱۹۹۹ روند انتقال قدرت در بسیاری از کشورهای آفریقایی با برگزاری انتخابات دموکراتیک پیگیری شده است.

ترجمه‌ای از «Sudan coup: Are military takeovers on the rise in Africa»، دکتر شهرام پیرانی، دکترای علوم سیاسی از دانشگاه رازی کرمانشاه

تحلیل‌گران محترم یادداشت‌های خود را به آدرس ایمیل فرهنگ دیپلماسی (info@farhangdiplomacy.com) ارسال کنند.