جان یوانگ جیانگ- روزی روزگاری والدین در آسیای مرکزی فرزندان خود را برای تحصیلات عالی به مسکو یا سن‌پترزبورگ می‌فرستادند. امروز والدین به‌جای روسیه، چین را انتخاب می‌کنند. چین پس‌از روسیه به یکی از مقاصد فزاینده برای دانشجویان آسیای مرکزی تبدیل شده‌است. این به آن معنا است که دانشجویان قزاقستانی و تاجیکستانیِ تحصیل‌کرده در چین، برای مثال همزمان با پیشرفت شغلیشان، عنصر جدیدی از قدرت نرم چین در کشورهای غنی از منابع آسیای مرکزی خواهند بود.

درواقع، غیر از این‌هم نیست که برخی از رهبران آسیای مرکزی دانش‌آموختۀ در چین، در‌حال‌حاضر به اوج قدرت سیاسی رسیده‌اند. رئیس‌جمهور قزاقستان، قاسم جومارت توکایف (Kassym-Jomart Tokayev)، باتوجه‌به سِمَت‌های دیپلماتیکی که در چین بر عهده داشت و گذران دوره تحصیلی در این کشور، امروز زبان ماندرین را به‌شیوایی و بسیار روان صحبت می‌کند. علاوه‌براین، معاون سابق نخست‌وزیر قزاقستان، داریگا نظربایف (Dariga Nazarbayev)، بزرگ‌ترین دختر رئیس‌جمهور قزاقستان، نورسلطان نظربایف (Nursultan Nazarbayev) با این استدلال که پیوندهای نزدیک‌تر با چین سرنوشت قزاقستان را رقم خواهد زد، از فضیلت یادگیری زبان چینی تمجید کرد. رئیس‌جمهور قرقیزستان، صدیر جپاروف (Sadyr Japarov) که حکومتش پیوسته تحت حمایت کسب‌وکارهای پُر سود مرتبط با چین بوده ‌است، فرای تحصیلات، پیش‌از رسیدن به قدرت نیز روابط و پیوندهایی با پکن به‌سبب گذران دوره تبعید والدینش در چین طی دوران استالین داشته است.

سخاوتمندی نقدی چین نیز یکی از پیشران‌های کلیدی و محور تغییر مقصدِ دانشجویان آسیای مرکزی از مسکو به بیجینگ است. در سال ۲۰۱۳ رئیس‌جمهور چین، شی‌جین‌پینگ در سخنرانی خود برنامه ده‌ساله آموزشی برای اعضای سازمان همکاری شانگهای معرفی کرد. چهار کشور از اعضای این نهاد در آسیای مرکزی واقع شده‌اند. در این طرح، وعده داده شد دولت چین سی‌ هزار نفر را برای تحصیل در این کشور بورسیه‌ و علاوه‌برآن، به ده‌ هزار نفر سمت شغلی در جایگاه معلمان مؤسسه کنفوسیوس اعطا کند. تا سال ۲۰۱۶، بیش‌از بیست‌و‌دو ‌هزار دانشجو از قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان در چین مشغول به تحصیل بوده‌اند.

تقریباً یک‌سوم قزاق‌هایی که در چین تحصیل می‌کنند از بورس دولتی چین برخوردار هستند، اما سایر قزاق‌ها خود هزینه‌ تحصیلاتشان را پرداخت می‌کنند. بسیاری از دانشجویان قزاقستانی، فراتر از آموزش‌هایی که برای فراگیری زبان چینی یا برنامه‌های فرهنگی این کشور می‌بینند، در رشته‌‌های اقتصاد و حوزه‌های صنعتی نیز مدارج دانشگاهی را طی می‌کنند.

اعتبار رو به افزایش دانشگاه‌های چینی، دلیل اساسی دیگری برای این تغییر مقصد از روسیه به چین است. نهادهای دانشگاهی روسیه به‌سبب نبود منابع و کمبود سرمایه‌گذاری با افول نسبی مواجه هستند و برنامه ولادیمیر پوتین برای ارتقای پنج دانشگاه روسیه به دانشگاه‌هایی در بین صد دانشگاه برتر جهان به شکست انجامید، درحالی‌که حداقل شش دانشگاه چینی به این هدف دست یافتند و در رتبه‌بندی صد دانشگاه برتر جهان هستند.

گفته می‌شود نگرش تحقیرآمیز روسیه درقبال رعایای سابق امپراتوری این کشور نیز پیشرانی دیگر برای صرف‌نظر کردنِ دانشجویان آسیای مرکزی از ثبت‌نام در دانشگاه‌های این کشور است. شنیدن و خواندن داستان‌هایی درمورد دانشجویانی از آسیای میانه که در روسیه با آن‌ها بدرفتاری شده بسیار مرسوم است. در مقایسه، دانشجویان خارجی در چین اغلب شاهد رفتاری نیک و تبعیضی مثبت هستند؛ حتی در سیستم آموزش عالی چین این امر در برخی از اوقات با اعتراض شدید دانشجویان چینی مواجه بوده ‌است. گزارش‌هایی درمورد مسائلی نظیر امنیت شخصی، خصومت نژادی، بیگانه‌هراسی یا ملی‌گرایی که برای دانشجویان آسیای مرکزی در چین رخ داده باشند، به‌رغم انتقاد متداول از سوء رفتار بیجینگ با اقلیت مسلمان در این کشور، بسیار نادر است.

محققان در نظرسنجی‌ها دریافتند دانشجویان آسیای مرکزی در چین، آشکارا باور دارند بیجینگ بر مسکو مسلط شده و دارای نفوذی فزاینده بر آن است. همچنین درمیان این دانشجویان این دیدگاه اکثریتی دیده می‌شود که چین در آسیای میانه نقش مثبتی ایفا کرده و آسیب کمتری به این منطقه رسانده ‌است. لیو وایو، پژوهشگری در بیشکک، با اشاره به دیپلماسی آموزشی چین که از سطوح پایین تحصیلی برای اثرگذاری بر افراد وارد عمل می‌شود تصریح کرده است «پکن به این شناخت رسیده که ترویج زبان چینی مؤثرترین روش تقویت صدای چینی در امور جهانی است». در قرقیزستان برخی مدارس، کلاس زبان چینی را به‌صورت رایگان، ولی اجباری از کلاس پنجم برگزار می‌کنند. این پژوهشگر دریافته است که بسیاری از دانش‌آموزانی که تحت این تعلیم‌وتربیت قرار گرفته‌اند، تصویر بسیار مثبتی از چین در ذهنشان حک شده است.

به‌نظر می‌رسد دیپلماسی آموزشی پکن در آسیای مرکزی برای جذب نخبگان آینده بسیار سازگاری بیشتری درمقایسه‌با جذب توده‌ها دارد. طی دو سال گذشته اعتراض‌های منظمی علیه «توسعه چینیِ» نخبگان محلی آسیای مرکزی و فروش چین در این منطقه مشاهده شده است. اگرچه این‌که این اعتراضات بازتاب گسترش رویکردی منفی نسبت‌به پکن در آسیای میانه باشد، تا حدی موضوعی قابل بحث است. اما دلیل آن هرچه باشد

به‌هرحال، بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان آسیای میانه که احتمالاً درحال‌حاضر زبان روسی را به‌عنوان زبان دوم فرا گرفته‌اند، امیدوارند تحصیلات چینی و یادگیری این زبان بتواند چشم‌اندازهای موفقیت‌آمیز بیشتری را در آینده برایشان به ارمغان بیاورد. این تغییر مقصد از مسکو به بیجینگ، ممکن است امروز کوچک به‌نظر برسند، اما پیامدهای گسترده ژئوپلیتیکی آن می‌تواند بسیار عمیق باشد.

منبع اندیشکده لووی- ترجمه و تلخیصی از هیئت تحریریه فرهنگ دیپلماسی 

تحلیل‌گران محترم یادداشت‌های خود را در محورهای ذیل به آدرس ایمیل فرهنگ دیپلماسی (info@farhangdiplomacy.com) ارسال کنند: دیپلماسی آموزشی چینی و مدارس کنفسیوس/ آیا چین مقصدی آینده‌ساز برای دانش‌آموزان و دانشجویان بین‌الملل است؟