عبدالکریم صادق­ دوست

رئیس اداره کمیسیون ملی آیسسکو در جمهوری اسلامی ایران

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی اسلامی (آیسسکو) سازمانی بین­المللی است که اعضای آن را کشورهای اسلامی تشکیل می­دهند. این سازمان، ۵۴ عضو دارد و مقر مرکزی آن در مغرب است. این سازمان، سازمانی تخصصی وابسته به سازمان همکاری اسلامی است که همانند یونسکو در سازمان ملل عمل می­کند. نخستین اقدام عملی در جهت تشکیل آیسسکو در نهمین اجلاس سازمان کنفرنس اسلامی در سنگال (۱۹۷۸) انجام شد. در می ۱۹۸۰ در یازدهمین کنفرانس وزاری خارجه کشورهای اسلامی در اسلام آباد پاکستان، منشور آن تصویب و در سال ۱۹۸۱ در اجلاس مکه مکرمه عملی به وجود آمد. این سازمان در زمینه­های آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات فعالیت می­کند و زبان­های کاری آن عربی، انگلیسی و فرانسه می­باشد. در ماده ۴ منشور آیسسکو، هشت هدف عمده برای فعالیت آن ذکر شده که مهمترین آنها تقویت ارتقاء و تحکیم تفاهم میان ملت­ها در درون و بیرون سازمان، مشارکت در صلح جهانی، ارائه چهره صحیح از اسلام و فرهنگ اسلامی، ارتقاء گفتگوی میان تمدن­ها، فرهنگ­ها و مذاهب، و حمایت از تلاش­های مؤسسات آموزشی، علمی و فرهنگی مسلمانان در کشورهای غیرمسلمان (غیرعضو آیسسکو) است. آیسسکو دارای سه رکن اساسی شامل کنفرانس عمومی، شورای اجرایی و مدیریت کل می­باشد. در حال حاضر، سالم محمد المالک از عربستان، مدیرکل است که جایگزین عبدالعزیز عثمان التویجری از عربستان شده که ۲۷ سال دبیرکل این سازمان بود.

آیسسکو، تعامل و تأثیرگذاری خود را در سطح جهان اسلام از طریق سازوکارهایی به انجام می­رساند که عبارت­ند از:

• ساختار اجرایی شامل ادارات، واحدها، نیروی کارشناسی، و دفاتر منطقه­ای. ساختار اجرایی دفتر مرکزی در مراکش، تشکیلاتی وسیع و منظم است که شامل سه بخش آموزش، علوم و فرهنگ و ارتباطات می­باشد که هر کدام از این بخش­ها از ۵ واحد اداری با کارشناسان متخصص تشکیل شده که در زمینه­های مربوطه فعالیت­های سازمان را سامان می­بخشند و ظرفیت نیروی انسانی سازمان محسوب می­شوند. علاوه بر این سه بخش، مرکز برنامه­ریزی اطلاعات و اسناد و بخش همکاری­ها و روابط خارجی نیز در تشکیلات سازمانی ایفای نقش می­کنند که بخش همکاری­ها و روابط خارجی وظیفه ارتباط با سازمان­های بین­المللی، سازمان­های اسلامی و ارتباط با کمیسیون­های ملی را بر عهده دارد. آیسسکو با این ساختار اداری و اجرایی و همچنین ارکان فرعی وابسته همانند فدراسیون دانشگاه­های جهان اسلام، نهاد اسلامی اخلاق در علوم و فناوری و مرکز ترویج تحقیقات علمی و دیگر نهادهای وابسته که به عنوان بازوهای علمی و فکری سازمان عمل می­کنند، تا کنون به خوبی توانسته در گستره جهان اسلام و حتی فراتر از آن در نشست­ها و گفتگوها با دیگر ادیان و مذاهب ایفای نقش نموده و جایگاه مؤثری در زمینه آموزش، علوم و فرهنگ در سطح بین­المللی یافته است.
• برنامه­های عمل، موافقتنامه­ها و دیگر اسناد: برنامه­های عمل معمولاً برای دوره­های سه ساله طراحی و تدوین می­شوند و در نشست­های عمومی وزرای کشورهای عضو که هر سه سال یک بار برگزار می­شود، پس از تأیید شورای اجرایی در مجمع عمومی بررسی و تصویب می­شوند. برنامه­های عمل مبنای کار سازمان و کمیسیون­های ملی کشورهای عضو را تعیین و بودجه­بندی مالی و زمانی برنامه­ها را مشخص می­کند. با توجه به اینکه برای اجرای این برنامه­ها و پروژه­ها اعتبارات لازم پیش­بینی شده، معمولاً بیشتر آنها از طریق کشورهای عضو یا خود سازمان طبق برنامه­های پیش­بینی شده به اجرا درمی­آید. تا کنون ۱۳ برنامه عمل در راستای نیازها و اولویت­های جهان اسلام در سازمان تدوین و اجرا شده است.

برنامه ­های عمل آیسسکو

علاوه بر جدول بالا، برنامه عمل سه ساله ۲۰۲۱-۲۰۱۹ و پروژه راهبردی ۲۰۲۷-۲۰۱۹ تازه­ترین برنامه­های سازمان هستند که در حال اجرا هستند. برخی از ظرفیت­های سازمان از این قرار است:

• کارگاه­ها، کنفرانس­ها و گردهمایی­های منطقه­ای و بین­المللی: آیسسکو بیشترین تأثیرگذاری و اجرای سیاست­های آموزشی، علمی و فرهنگی خود را از طریق برگزاری کنفرانس، کارگاه و همایش­های منطقه­ای و بین­المللی سامان می­دهد. در این همایش­های تخصصی، از توان علمی اساتید و کارشناسان کشورهای عضو بهره­گیری می­شود و در نتیجه، کشورهای مسلمان نتایج و بهره­های خوبی از این کارگاه­ها و اجلاس می­برند. زیرا هم شرکت­کنندگان و هم آموزش­دهندگان از کارشناسان کشورهای اسلامی هستند و در نتیجه توان علمی و کارشناسی مسلمانان با استفاده از ظرفیت­های خود اعضاء، افزایش می­یابد و این کار به تقویت نیروی انسانی متخصص در جهان اسلام کمک می­کند. آیسسکو همواره تأکید فراوانی بر سیاست­ها و برنامه­ریزی­های علوم انسانی و اجتماعی در سطوح ملی، منطقه­ای و بین­المللی داشته است. بر این اساس، اقداماتی برای تسهیل اجرای سیاست­های ملی، انسانی و اجتماعی از طریق برگزاری همایش­های مختلف صورت می­گیرد که هدف آن پیشبرد دانش، ارتقاء استانداردها، آزادی و عزت انسانی و قادرکردن کشورهای عضو در پذیرش تغییر و تحولات اجتماعی مطابق با ارزش­ها و ماهیت اسلامی است.
• کمیسیون­های ملی آیسسکو در کشورهای عضو: یکی از ظرفیت­های مهم آیسسکو برای دیپلماسی آموزشی و فرهنگی در جهان اسلام، کمیسیون­های ملی آیسسکو در کشورهای عضو می­باشد. کمیسیون­های ملی به عنوان نماینده رسمی و بازوی عملیاتی سازمان، برنامه­های مصوب در طرح عمل­ها و سایر برنامه و پروژه­های منطبق با اهداف سازمان را در کشور متبوع خود پیگیری و به اجرا می­گذارند. کمیسیون­های ملی همچنین منطبق با شرایط و موقعیت هر کشور، علاوه بر برنامه­های مصوب سازمان، برنامه­های ملی متناسب با اهداف سازمان را دنبال نموده و به اجرا می­گذارند. می­توان گفت که کمیسیون­های ملی مهم­ترین بازوی عملیاتی آیسسکو هستند که از ظرفیت موجود در کشورخود برای تعامل با جهان اسلام و هم­افزایی با دیگر اعضای آیسسکو استفاده می­کنند. از طرفی با توجه به اینکه اعضای کمیسیون ملی آیسسکو در هر کشور معمولاً از افراد رده بالای سازمانی و اجرایی آن کشور هستند، از قدرت اجرایی بالایی برخوردار بوده و تصمیمات این کمیسیون­ها در سطح ملی قابلیت اجرایی دارد.
• ارکان فرعی و نهادهای وابسته: آیسسکو علاوه بر ادارات و واحدهای اصلی زیر مجموعه خود و کمیسیون­های ملی کشورهای عضو، دارای ارکان و نهادهای فرعی است که در توسعه و گسترش فعالیت­های این سازمان نقش قابل توجهی دارند و ظرفیت مؤثری را برای این سازمان جهت تعامل با جهان اسلام به وجود آورده­اند: فدراسیون دانشگاه­های جهان اسلام، نهاد اسلامی اخلاق در علوم و فناوری، مرکز ترویج تحقیقات علمی آیسسکو، شورای مشورتی توسعه فرهنگی در جهان اسلام، و . . . . این نهادهای وابسته به آیسسکو به صورت تخصصی به اموری مربوط به حوزه­های آموزش، علوم و فرهنگ می­پردازند و علاوه بر آنکه خود ظرفیتی فراتر از تشکیلات اداری رسمی آیسسکو برای این سازمان به شمار می­روند، ظرفیت­های جدیدی را نیز تولید می­کنند. به عنوان مثال، اتحادیه دانشگاه­های جهان اسلام که تعداد قابل توجهی از دانشگاه­های معتبر کشورهای اسلامی را تحت پوشش دارد، از توان علمی این دانشگاه­ها در جهت پیشبرد مقاصد و برنامه­های مورد نظر آیسسکو بهره می­گیرد و در شعاعی عمیق­تر به لحاظ علمی و وسیع­تر به لحاظ جغرافیایی، دیپلماسی فرهنگی­ـ­آموزشی مورد نظر آیسسکو را در جهان اسلام به پیش می­برد.
• همکاری با سازمان­های بین­المللی: آیسسکو از ظرفیت دیگر سازمان­های بین­المللی مانند یونسکو و . . . برای ارائه خدمات مورد نظر در کشورهای عضو استفاده می­کند و با همکاری در اجرای پروژه­های مشترک با این سازمان­ها، از ظرفیت و تجارب انباشته آنان بهره می­گیرد.

آیسسکو با داشتن ۵۴ عضو، از بزرگترین سازمان­های تخصصی بین­المللی محسوب می­گردد که علاوه بر توانایی­ها و ظرفیت­های فوق، از نظر ظرفیت­های انسانی نیز بسیار غنی است. زیرا بسیاری از کشورهای مهم، پرجمعیت و تأثیرگذار اسلامی عضو این سازمان هستند و به عنوان یک پتانسیل بالقوه از نظر نیروهای متخصص، با برنامه­ریزی می­توان از این نیروی عظیم انسانی برای گسترش فعالیت و تأثیرگذاری سازمان استفاده کرد. توان بالای اقتصادی در تعداد قابل توجهی از اعضای آیسسکو مانند ایران، کشورهای حوزه خلیج فارس، مالزی و اندونزی و چند کشور دیگر، وجه دیگری از ظرفیت­های این سازمان برای گسترش تعامل با جهان اسلام و ارتقاء ظرفیت­های علمی، فرهنگی و آموزشی کشورهای عضو است؛ ظرفیتی که تا کنون به طور کامل از آن بهره نگرفته است. در مجموع، باید گفت که ظرفیت­هایی که آیسسکو برای تعامل با جهان اسلام در جهت دیپلماسی فرهنگی از آن برخوردار است از هر سازمان بین­المللی دیگری بیشتر و گسترده­تر است.

در اینجا، به برخی دستاوردهای آیسسکو برای جهان اسلام اشاره می­شود. آیسسکو از بدو تأسیس تا کنون، به طور خلاصه، برنامه­ها و فعالیت­های زیر را به اجرا گذارده است:

• ۱۶ استراتژی که زمینه­های فعالیت سازمان را پوشش می­دهد.
• ۴۱۴۵ دوره آموزشی و کارگاه، نشست­های تخصصی، سمینار تربیتی و علمی و فرهنگی، و کنفرانس بین­المللی با حضور افراد متخصص در زمینه­های کاری خود.
• تهیه و انتشار ۱۰۹۵ ترجمه، تألیف، گردآوری، و پژوهش به زبان­های عربی، انگلیسی، و فرانسه در حوزه تخصصی آیسسکو که بعضی از آنها به زبان­های اسپانیولی، روسی و فارسی ترجمه شده است.
• انتشار ۳۹ شماره مجله الاسلام الیوم، ۱۰۹ شماره مجله خبری آیسسکو، و ۲۵ بخش از الملف الاعلامی السنوی به زبان­های عربی، انگلیسی و فرانسوی، و ۱۷ قسمت از فی البناء الحضاری للعالم الاسلامی به زبان عربی، و ۲۳ شماره مجله الایسیسکو للعلوم و التکنولوجیا به زبان انگلیسی و نشریات دیگر.
• تخصیص ۳۳۱۳ بورس تحصیلی تا پایان سال ۲۰۱۷ به دانشجویان کشورهای عضو و جامعه اسلامی.
• سازمان آیسسکو در حوزه تخصصی خود کمکهای مالی و فناوری و دانشگاهی به کشورهای عضو و مسلمانان ساکن در کشورهای دیگر از جمله اعزام استادان به سمینارها و کنفرانس­های علمی و دانشگاه­ها و مراکز علمی و فرهنگی، حمایت از برگزاری کنفرانس­ها، تأسیس کتابخانه­ها و غیره . . . کرده است.
• آیسسکو ۱۹ کرسی دانشگاهی در زمینه حقوق بشر، گفتگوی میان تمدن­ها و فرهنگ­ها، گسترس فرهنگ صلح­دوستی، زنان در حوزه علوم و فناوری و نوآموزی در دانشگاه­های سرتاسر جهان ایجاد کرده است. همچنین ایجاد بخش آموزش زبان عربی و فرهنگ اسلامی در دانشگاه مسکو از جمله این فعالیت­هاست.

علاوه بر این، سازمان در حوزه فرهنگ و ارتباطات راهبردهایی نظیر، «راهبرد کنش فرهنگ اسلامی در غرب»، «راهبرد تقریب مذاهب اسلامی»، «راهبرد تکافل و همکاری فرهنگی در خدمت مسائل توسعه­ای و تمدنی مسلمانان»، «راهبرد توسعه اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام»، «راهبرد ارتقای توریسم فرهنگی در جهان اسلام» را در سالیان گذشته تدوین و به اجرا گذاشته است. راهبرد فرهنگی جهان اسلام، که بر هویت تمدن اسلامی تأکید دارد، وابستگی و پیوستگی امت اسلامی را با ریشه­ها و ارزش­ها و بنیادهای خود عمق می­بخشد و سیاست همبستگی اسلامی را از نظر فلسفی، اعتقادی، رفتاری و نیز از لحاظ روش­ها، شیوه­ها و ابزارها تحکیم می­کند.

آیسسکو به عنوان بخشی از تلاش­هایش در کمک به ادامه تحصیل دانشجویان مستعد در تخصص­های مربوط به توسعه در سال تحصیلی ۲۰۱۸-۲۰۱۹ به ۱۳۹ نفر از این کشورها بورسیه تحصیلی اعطاء نمود: اردن، افغانستان، اندونزی، پاکستان، بنگلادش، بنین، بورکینافاسو، چاد، توگو، تونس، سودان، سنگال، عراق، گامبیا، گینه بیسائو، فلسطین، اتحادیه کومور، کامرون، سال عاج، مالی، مالزی، مصر، مراکش، موریتانی، نیجر و یمن. البته، از کشورهای غیرعضو نظیر کامبوج، لائوس، چین، ویتنام، و تایلند نیز از این بورسیه استفاده کرده­اند. تایلند عضو ناظر سازمان آیسسکو است. این دانشجویان در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی­ارشد، دکتری با اولویت تخصص­های رشته­های مختلف توسعه از قبیل، مهندسی، فنآوری، داروسازی، علوم کاربردی، علوم کامپیوتر، علوم محیط زیست، بازرگانی و مدیریت، اقتصاد، حقوق، حسابداری و تخصص­های مرتبط با مطالعات عربی و اسلامی از این بورسیه­ها استفاده کرده­اند.

آیسسکو از برگزاری کارگاه­های گفتگوی بین ادیان و یکپارچگی دانشجویان مسلمان در دانشگاه­های اروپا حمایت می­کند. این کارگاه­ها در ماه می سال جاری میلادی با همکاری اتحادیه دانشگاه­های جهان اسلام و سازمان بین­المللی مهاجرت در دانشگاه­های میلان، رم، ونیز و پادوا برگزار می­شود. این کارگاه­ها با هدف ارتقاء عمل فرهنگ اسلامی خارج از جهان اسلام، نشر ارزش­های صلح، مبارزه با انواع نفرت، خشونت و تقویت هویت اسلامی در اروپا، در مقابل چالش­های مهاجرت و کمک به دانشجویان مسلمان برای ادغام و یکپارچگی آنان با دانشگاه­های اروپا است. آزادی دینی و حقوق بشر، مطالعه رابطه بین امنیت، مهاجرت، پلورالیزم دینی و مدرنیزم و تحلیل روابط میان شرق و غرب، آموزش فنی حرفه­ای، بازرگانی خارجی از موضوعات این کارگاه­هاست.

ترویج تشریک مساعی میان دانشمندان علوم اجتماعی، تقویت آموزش و ظرفیت­های مؤسسات علوم انسانی و اجتماعی در کشورهای عضو و تقویت تعامل میان دانشگاه­ها، مؤسسات و سازمان­های علوم انسانی از طریق تدوین مواد و مطالب مورد نیاز و تقویت پژوهش­های ملی و ظرفیت­های تحقیقاتی در علوم انسانی و اجتماعی را می­توان از عمده برنامه­های آیسسکو برای اجرای سیاست­های آموزشی، فرهنگی و علمی خود در جهان اسلام برشمرد. این سازمان از بدو تأسیس تا کنون توانسته به نحو مطلوبی از این ظرفیت استفاده نموده و تأثیرگذاری قابل توجهی در سطح بین­المللی داشته باشد. تهیه و اجرای طرح عمل­های متعدد، برگزاری ده­ها کنفرانس، کارگاه تخصصی و اجلاس عمومی و نیز جلسات و ملاقات­های گوناگون با سران و مسئولین کشورها و شخصیتهای جهانی و مذهبی و ده­ها فعالیت دیگر، دلیل روشنی بر تلاش این سازمان در تأثیرگذاری در جهان اسلام و انجام مأموریت­های تخصیصی در این گستره عظیم جغرافیایی است. اگرچه ظرفیت­های بیشتری فراروی این سازمان وجود دارد که با برنامه­ریزی و همکاری بیشتر اعضاء می­توان از این ظرفیت­ها استفاده نمود.

به نقل از: مجله فرهنگ دیپلماسی، سال اول، شماره اول، شهریور و مهر ۱۳۹۸، صص۸۷-۸۵